زخم دهان از مشکلات شایع در ناحیه دهان و مخاط‌های داخلی آن به‌حساب می‌آید که معمولا دردناک است و خوردن، آشامیدن یا صحبت کردن را برای افراد دشوار می‌کند. یکی از عارضه‌هایی که گاه با زخم دهان اشتباه گرفته میشود، برفک دهان است. برفک نوعی عفونت قارچی دهانی به‌حساب می‌آید که بیشتر در نوزادان، سالمندان و افرادی با سیستم ایمنی ضعیف دیده میشود. در این مطلب به بررسی دلایل به وجود آمدن زخم دهان، راه‌‌های درمان و همچنین نکاتی برای مراقبت روزانه از دهان خواهیم پرداخت.
انواع زخم‌های دهان
زخم‌های دهانی به دلایل مختلف از جمله استرس، کمبود ویتامینها، عفونت‌‌ها، مصرف غذاهای تند، جراحت‌های فیزیکی و واکنشهای آلرژیک ایجاد میشوند و شدت و مدت زمان بهبودی آن‌‌ها با توجه به نوع و علت متفاوت است.
زخم‌های دهان به‌ندرت نشانه‌ای از مشکل جدی هستند؛ اما ممکن است باعث ناراحتی شوند. این مشکل برای بهبود، نیازمند زمان است و راه‌حل سریع و فوری ندارند. اجتناب از عواملی که زخم دهان را تحریک می‌کنند، می‌تواند به روند بهبود، سرعت بدهد و سبب کاهش درد شود.NHS
در ادامه با مهم‌ترین انواع زخم‌های دهان آشنا می‌شویم و در یک جدول، انواع زخم‌ها را مقایسه می‌کنیم:
- آفت‌های دهانی: آفت دهان از شایع‌ترین زخم‌های غیرعفونی دهانی است که به‌صورت نقاط سفید یا زرد با حاشیه قرمز ظاهر میشود. این آفت‌ها معمولا به دلایلی مانند استرس، کمبود ویتامین B12، آهن و اسید فولیک یا حساسیت غذایی به وجود می‌آیند. آن‌‌ها مسری نیستند و اغلب طی 7 تا 14 روز خود به خود خوب میشوند.
- برفک دهان: این زخم نوعی عفونت قارچی دهان ناشی از قارچ کاندیدا آلبیکانس است که به شکل لکههای سفید روی زبان و داخل دهان دیده میشود. برفک دهانی بیشتر در افرادی با ضعف سیستم ایمنی، نوزادان، سالمندان یا کسانی که آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کنند، دیده میشود و گاهی با بوی بد و سوزش دهان همراه است.
- تبخال: تبخال دهانی ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس نوع 1 (HSV-1) است و معمولا روی لب یا اطراف دهان دیده میشود. قبل از بروز تبخال، فرد احساس سوزش یا خارش می‌کند. این زخم‌ها عفونی و قابل‌انتقال به دیگران هستند و در شرایطی مانند استرس یا کاهش سیستم ایمنی بدن فعال میشوند.
- 4. لیکن پلان دهانی: نوعی بیماری خودایمنی است که به‌صورت خطوط سفید یا زخم‌های قرمز روی لثه، زبان یا گونه‌ها ظاهر میشود. با ظاهر شدن این زخم‌ها ممکن است که فرد طعم غذا را به خوبی تشخیص ندهد و طعم فلز را در دهان خود حس کند.
- اریتروپلاکی: این نوع زخم به‌صورت ناحیه‌‌ای قرمز رنگ و صاف در دهان ظاهر میشود. این نوع زخم‌ها که بیشتر در کف دهان و لثه و مخاط آلویول ظاهر میشوند، ممکن است پیش‌‌سرطانی باشند؛ درنتیجه، به درمان سریع نیاز دارند. علت دقیق این عارضه مشخص نیست؛ اما مصرف سیگار، الکل و مواد محرک، نقش مهمی در ایجاد آن دارند.
- سرطان دهان: زخم‌های سرطانی معمولا دائمی، بدون درد و مقاوم به درمان‌های معمولی هستند و ممکن است با برآمدگی یا خونریزی غیرطبیعی همراه باشند. مصرف تنباکو، الکل، ویروس HPV و تحریک‌های مزمن از عوامل اصلی خطر هستند.
- زبان جغرافیایی: نوعی اختلال خوش‌خیم است که به‌صورت لکههای قرمز و صاف با حاشیه سفید روی زبان ظاهر میشود. علت آن دقیقا مشخص نیست؛ ولی ممکن است با استرس، ژنتیک، تغییرات هورمونی یا واکنشهای آلرژیک مرتبط باشد.
- کیلیت زاویه‌ای: التهاب و ترک‌‌خوردگی گوشه‌‌های لب که اغلب به علت عفونت قارچی یا باکتریایی و کمبود ویتامین B یا آهن ایجاد میشود و در برخی موارد با زخم و درد هنگام باز کردن دهان همراه است.
- دهان خندقی: نوعی زخم عفونی، شدید، غیرمسری و غیرسرطانی لثه است که در اثر عفونت باکتریایی، بهداشت ضعیف دهان، استرس شدید یا ضعف سیستم ایمنی ایجاد میشود. علائم این عارضه شامل درد شدید، خونریزی لثه، بوی بد دهان و تب هستند.
- ژنژیویت: التهاب لثه ناشی از پلاک میکروبی، بهداشت نامناسب دهان، مصرف دخانیات یا بارداری است و احتمال دارد که باعث قرمزی، تورم و خونریزی لثه شود.
- پریودنتیت: نوع پیشرفته ژنژیویت است که به تخریب بافت‌های نگه‌دارنده دندان منجر میشود و می‌تواند لق شدن دندان، آبسه و زخم‌های مزمن لثه‌‌ای را به دنبال داشته باشد. عوامل خطر شامل عدم درمان ژنژیویت، مصرف دخانیات و بیماری‌های مزمن هستند. جهت جلوگیری از آسیب رساندن به دندان، می‌توانید برای درمان این نوع زخم به دندانپزشکی قسطی مراجعه کنید.
- . آبسه دندان: زخم عفونی دردناک ناشی از تجمع چرک در بافت اطراف ریشه دندان یا لثه است و معمولا به علت پوسیدگی شدید، عفونت لثه یا آسیب دندانی ایجاد میشود و همراه با درد ضربانی، تب، تورم و بوی بد دهان است.
| نوع زخم دهان | ویژگی‌ها و ظاهر زخم | علل شایع | محل بروز | علائم همراه | طول بهبودی تقریبی | نیاز به مراجعه پزشک |
| آفت دهانی (Aphthous ulcer) | گرد، کوچک، سفید یا زرد با حاشیه قرمز | استرس، آسیب، آلرژی غذایی، کمبود ویتامینها | داخل لب، گونه، زبان | سوزش، درد هنگام خوردن و صحبت | 7 تا 14 روز | در صورت تکرار یا بزرگ بودن |
| تبخال
(Herpes simplex) |
تاول‌های دردناک که به زخم تبدیل میشوند | HSV-1 ویروس | اطراف لب، داخل دهان | سوزش، خارش، تب، خستگی | 1 تا 2 هفته | اگر مکرر یا شدید باشد |
| زخم‌های تروماتیک | زخم ناشی از گاز گرفتن، مسواک زدن شدید یا پروتز دندانی | آسیب فیزیکی | لب، گونه، زبان | درد، التهاب، خونریزی ممکن | 3 تا 10 روز | فقط در صورت عفونت |
| زخم‌های قارچی (کاندیدیاز) | لکههای سفید پنیری که با خراش برداشته میشوند | قارچ کاندیدا، ضعف سیستم ایمنی | زبان، سقف دهان، داخل گونه | سوزش، مزه بد دهان، خشکی دهان | با درمان ضد قارچ | بله، نیاز به درمان دارویی |
| زخم‌های ویروسی (غیر تبخال) | زخم‌های پراکنده به همراه علائم ویروسی | ویروس‌هایی مثل Coxsackie | لب، زبان، سقف دهان | تب، درد گلو، بی‌حالی | 7 تا 10 روز | در صورت تب یا گسترش |
| زخم‌های ناشی از سرطان دهان | زخم‌های سخت، بدون درد که التیام نمی‌یابند | سرطان سلول سنگفرشی | زبان، کف دهان، لثه | بی‌حسی، خونریزی، برجستگی | بدون درمان باقی می‌ماند | حتما نیاز به بررسی پزشکی |
علت‌های اصلی بروز زخم دهان
زخم‌های دهانی به دلایل گوناگونی ظاهر میشوند. از آنجا که شناخت علت‌های ایجاد این‌گونه مشکلات کمک شایانی به درمان و بهبود آن می‌کند، در اینجا به بررسی علت‌های اصلی بروز زخم دهان می‌پردازیم:
- استرس و فشارهای روانی: استرس یکی از اصلی‌ترین عوامل تشدید یا تحریک زخم‌های دهانی است. استرس باعث کاهش سیستم ایمنی بدن میشود و فعال شدن ویروس هرپس یا رشد قارچ کاندیدا در دهان را به دنبال خواهد داشت که منجر به عفونت قارچی دهان یا برفک دهان میشوند.
- کمبود ویتامینها و مواد معدنی: کمبود برخی ویتامینها مانند ویتامین B12 ، اسد فولیک، آهن و یا ویتامین C می‌تواند مخاط دهان را حساس و آسیب‌پذیر کند و بستر مناسبی برای زخم‌های سطحی یا عمیق به‌وجود آورد. کمبود این ویتامینها گاهی باعث خشکی دهان و افزایش احتمال بروز برفک دهانی نیز میشود؛ زیرا با کاهش سیستم ایمنی بدن، قارچ‌های دهانی فرصت رشد و تکثیر پیدا می‌کنند.
- عفونتهای قارچی، باکتریایی و ویروسی: عفونت ویروسی مانند تبخال و عفونت باکتریایی مانند دهان خندقی، آبسه دندان یا عفونت قارچی (مانند کاندیدیاز دهانی یا برفک دهان)، از مهم‌ترین علت‌های زخم‌های دهانی هستند.
- مصرف غذاهای تند، شور، اسیدی یا تحریک‌کننده: مصرف غذاهایی مانند فلفل، مرکبات اسیدی و حتی برخی نوشیدنی‌های گازدار می‌تواند بافت مخاطی دهان را تحریک کند و درنتیجه، زمینه‌ساز زخم شود یا زخم‌های موجود را تشدید کند.
- تحریک‌ها یا جراحت‌های فیزیکی: زخم‌هایی که بر اثر عوامل فیزیکی (مانند گاز گرفتن ناگهانی گونه یا زبان، استفاده نادرست از مسواک یا نخ دندان، تماس طولانی با دندان‌های تیز یا پروتز نامناسب، تحریک ناشی از سیم ارتودنسی یا دندان مصنوعی) ایجاد میشوند، ممکن است زخم‌های واکنشی یا التهابی ایجاد کنند که در صورت نبود عفونت، به سرعت بهبود می‌یابند. با این‌حال، در صورت عدم رعایت بهداشت، این زخم‌ها ممکن است دچار عفونت ثانویه یا برفک دهان شوند.
واکنشهای آلرژیک یا حساسیتی: برخی افراد به مواد موجود در خمیردندان‌‌ها (مثل سدیم لوریل سولفات)، دهان‌شویه‌‌ها، داروها یا حتی غذاهای خاص حساسیت دارند. این حساسیت‌‌ها ممکن است باعث ایجاد زخم‌های دهانی مزمن، آفت یا تحریک‌هایی شبیه برفک دهان شوند که با قطع تماس با ماده حساسیت‌‌زا بهبود می‌یابند.
علائم و نشانه‌های زخم دهان
زخم‌های دهانی با توجه به نوع و علت زمینه‌‌ای، با علائم متفاوتی ظاهر میشوند؛ اما برخی نشانه‌‌ها در بیشتر زخم‌ها مشترک هستند و می‌توانند راهنمایی برای تشخیص اولیه باشند:
- درد یا سوزش موضعی، قرمزی و التهاب اطراف زخم (برای مثال، در آفت، حاشیه قرمز و مرکز سفید یا خاکستری وجود دارد و در برفک دهان، لکههای سفید قارچی اغلب با زمینه‌‌ای قرمز و تحریک‌‌شده همراه هستند)
- تورم یا ورم موضعی، تغییر رنگ نواحی داخلی دهان، زبان یا لثه‌ها (یکی از نشانه‌های مهم در تشخیص زخم‌های دهانی است)
همچنین، بسته به نوع زخم دهان ممکن است این علائم نیز دیده شوند:
- خونریزی خفیف یا حساسیت لمسی (در ژنژیویت و پریودنتیت)
- بوی بد دهان (در زخم‌های عفونی مانند دهان خندقی یا آبسه)
- تب یا خستگی عمومی (در تبخال یا عفونتهای شدید)
درمان‌های خانگی برای زخم دهان
درمان‌های خانگی برای زخم دهان می‌توانند نقش موثری در تسکین درد، کاهش التهاب و تسریع روند بهبود داشته باشند؛ بهویژه در مواردی که زخم‌ها ناشی از آفت یا تحریک‌های خفیف هستند. یکی از روش‌های رایج، غرغره کردن محلول آب‌نمک رقیق است. همچنین، استفاده از جوش‌شیرین (به‌صورت خمیر یا محلول) می‌تواند اسیدیته دهان را کاهش دهد و به ترمیم سریع‌تر زخم کمک کند.
روغن نارگیل یا عسل طبیعی نیز به دلیل خواص ضدباکتری و ضدالتهابی می‌توانند با مالیدن مستقیم روی زخم، به کاهش درد و جلوگیری از عفونت کمک کنند. دم‌نوش‌های گیاهی مانند بابونه، مریم‌گلی و گل‌ختمی نیز به‌عنوان دهان‌‌شویه طبیعی باعث آرامش بافت ملتهب دهان میشوند. مصرف لبنیات پروبیوتیک مانند ماست نیز در جلوگیری از رشد بیش از حد قارچ‌‌ها موثر است. در کنار این درمان‌ها، استراحت کافی، نوشیدن آب زیاد و پرهیز از غذاهای محرک، از اصول اساسی مراقبت خانگی محسوب میشوند.
درمان‌های دارویی و پزشکی برای زخم دهان
درمان‌های دارویی و پزشکی برای زخم‌های دهان با توجه به نوع و علت زخم متفاوت هستند و معمولا زمانی توصیه میشوند که زخم‌ها دردناک، مکرر، عفونی یا مقاوم به درمان‌های خانگی باشند. یکی از اولین گزینه‌‌های درمانی، استفاده از پمادها و ژل‌های موضعی بی‌حس‌کننده مانند لیدوکائین یا بنزوکائین است که به کاهش فوری درد کمک می‌کنند. این داروها مستقیما روی زخم اعمال میشوند و اثر موقتی اما موثری دارند.
اگر زخم دهان ناشی از عفونتهای باکتریایی باشد یا عفونت ثانویه به آن اضافه شده باشد، پزشک ممکن است آنتی‌بیوتیک خوراکی یا موضعی تجویز کند. برای زخم‌های قارچی مانند برفک دهان، داروهای ضدقارچ (مثل نیستاتین، فلوکونازول یا کلوتریمازول) تجویز میشوند. همچنین، در موارد زخم‌های ناشی از اختلالات خودایمنی (مانند لیکن پلان) نیز ممکن است کورتون‌های موضعی یا خوراکی استفاده شوند. دهانشویههای ضدعفونی‌کننده (مانند کلرهگزیدین) نیز برای جلوگیری از عفونت ثانویه و حفظ بهداشت دهان توصیه میشوند.
زخم دهان و تاثیر آن بر کیفیت زندگی
زخم‌های دهانی بهویژه اگر با تلخی دهان، درد هنگام بلع یا صحبت کردن همراه باشند، بر خواب، تغذیه و تعاملات اجتماعی فرد تاثیر منفی دارند. کودکان و سالمندان بیشتر در معرض این اختلال در کیفیت زندگی هستند. کنترل سریع علائم زخم‌های عفونی (مانند برفک دهان) به بهبود عملکرد روزانه کمک می‌کند.
درمان زخم دهان در دوران بارداری
تغییرات ایمنی و هورمونی در بارداری می‌توانند زمینه‌ساز التهاب لثه و زخم‌های دهانی مانند برفک دهان شوند. استفاده از دهانشویههای بدون الکل، غرغره آب و نمک، استفاده از عسل و ژل آلوئه‌ورا و رعایت بهداشت دهان و در موارد لزوم، داروهای موضعی بی‌ضرر توصیه میشود. فراموش نکنید که خوددرمانی در دوران بارداری ممنوع است و باید با مشورت پزشک انجام گیرد.
عوامل روانشناختی در بروز زخم دهان
استرس مزمن و اضطراب و افسردگی می‌توانند از طریق تضعیف سیستم ایمنی بدن و افزایش التهاب داخلی، باعث بروز آفت‌ها و زخم‌های دهانی شوند. لازم به ذکر است که تمرین تکنیک‌های آرام‌سازی (مانند مدیتیشن)، خواب کافی و ورزش‌‌های منظم، دفعات بروز زخم‌ها را کاهش می‌دهند.
نکات بهداشتی برای جلوگیری از زخم دهان
مسواک زدن صحیح، استفاده از نخ دندان، دهانشویههای ضدعفونی‌کننده و پرهیز از مسواک‌‌های زبر، نقش مهمی در پیشگیری از زخم‌های دهانی دارند. در افرادی که مستعد برفک دهان یا آفت‌های مکرر هستند، پاکسازی زبان و پرهیز از خشکی دهان نیز توصیه میشود. مصرف آب کافی و معاینه منظم دندانپزشکی از جمله نکات کلیدی هستند. پیشنهاد ما این است که تعرفه دندانپزشکی ۱۴۰۴ را مشاهده کنید و اقدامات لازم را برای گرفتن مشاوره و شروع درمان انجام دهید.
جمع‌بندی
زخم دهان آسیبی شایع در پوشش داخلی دهان است که می‌تواند به دلایل مختلفی مانند اضطراب و استرس، تحریک، عفونت‌‌ها، کمبودهای تغذیه‌ای یا بیماری‌های سیستمیک ایجاد شود. بیشتر زخم‌های دهانی (مانند تبخال، برفک دهان و آفت) بی‌ضرر هستند و خود به خود خوب میشوند؛ اما در برخی موارد به‌خصوص اگر تا 10 روز بهبود نیابند، می‌توانند نشان‌دهنده مشکل جدی‌‌تری در بدن باشند که حتما باید به پزشک مراجعه کرد.
